W czwartej części Subiektywnego Rankingu Klauzul Abuzywnych kilka słów komentarza do postanowień, które przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta spełnionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają, rozwiązują lub odstępują od umowy. (art. 3853 pkt 13 kodeksu cywilnego).
Postanowienia, które przewidziane zostały w pkt 13 należą do grupy postanowień, które obciążają konsumenta obowiązkiem świadczenia lub nakładają na niego obowiązki odszkodowawcze mimo odpadnięcia podstawy świadczenia. W praktyce chodzi tu o wszelkie postanowienia, które pozwalają przedsiębiorcy zatrzymać kwoty uiszczone przez konsumentów w formie zaliczki czy zadatku.
Co do zasady zastosowanie zadatku uregulowanego w art. 394 k.c. czy też wprowadzenie postanowienia dot. zaliczki nie może oczywiście zostać z założenia uznane za kształtujące prawa i obowiązki sprzecznie z dobrymi obyczajami lub rażąco naruszające interes konsumenta. Niemniej jednak w praktyce w Rejestrze Klauzul Niedozwolonych znajduje się wiele postanowień dot. zwrotu tego typu świadczeń.
- 1557 – „W sytuacjach opisanych w ust. 1 Sprzedający wypłaci Kupującemu – w terminie 14 dni od dnia podpisania umowy z nowym nabywcą udziału w lokalu, ale nie później niż w ciągu trzech miesięcy od dnia odstąpienia – wpłacone przez niego na podstawie niniejszej umowy kwoty, zatrzymując zadatek.”
- 1445 – „Po pierwszym tygodniu trwania kursu opłata za kurs nie podlega zwrotowi.”
- 1440 – „W przypadku nie dokonania pierwszej wpłaty, zadatek o jakim mowa w pkt. 1 nie podlega zwrotowi. „
Można zastanowić się więc czy w przypadku umów konsumenckich w ogóle możliwe jest bezpieczne korzystanie z instytucji zadatku.
Zgodnie z kodeksową regulacją w braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju zadatek dany przy zawarciu umowy ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej.
Nie jest konieczne wprowadzenie dodatkowych postanowień dot. zwrotu lub zatrzymania, gdyż regulacja kodeksowa ma charakter ekwiwalenty – w sposób należyty i równomierny zabezpiecza interes każdej ze stron umowy. Trudno więc uznać, że rozwiązanie zaaprobowane przez ustawodawcę jest krzywdzące dla konsumenta. Brak postanowień dot. obowiązku zwrotu zmniejsza oczywiście ryzyko zakwestionowania wzorca pod kątem niedozwolonych klauzul umownych.
W razie wykonania umowy zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała, a więc w przypadku przedsiębiorcy z reguły na poczet ceny sprzedaży; jeżeli zaliczenie nie jest możliwe, zadatek ulega zwrotowi
W razie:
- rozwiązania umowy,
- niewykonanie umowy, które nastąpiło wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności,
- niewykonanie umowy, które nastąpiło wskutek okoliczności za które ponoszą odpowiedzialność obie strony,
zadatek powinien być zwrócony, a obowiązek zapłaty sumy dwukrotnie wyższej odpada.
W przypadku umów konsumenckich konieczne jest jednak uwzględnienie art. 385 ze zn. 3 , zgodnie z którym w razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności: (…) 13) przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta spełnionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają, rozwiązują lub odstępują od umowy.
Na podstawie tego przepisu Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów ( między innymi w sprawie o sygn. akt XVII AmC 14/06) przyjmuje, że niedopuszczalne jest takie zastrzeżenie zadatku, które uprawnia przedsiębiorcę do jego zatrzymania przy braku częściowej wpłaty konsumenta, jeśli przedsiębiorca nie spełnia wcześniej świadczenia.
Oznacza to, że SOKIK dopuszcza zastrzeżenie zadatku, jednak wyłącznie jeśli przedsiębiorca spełnia swoje świadczenie przed świadczeniem konsumenta, a więc co do zasady przed zapłatą. W praktyce taka zastrzeżony zadatek nie jest jednak atrakcyjnym rozwiązaniem.
Uzupełniająco można dodać, że wszelkie postanowienia, które pozwalają przedsiębiorcy uzyskać ekwiwalent zryczałtowanego odszkodowania, a więc przykładowo zatrzymać zaliczkę jako rekompensatę za poniesione koszty operacyjne również niosą ze sobą duże ryzyko zakwalifikowania ich jako niedozwolone na podstawie art. 3853 pkt 13 k.c.
W konsekwencji błędnie przygotowanego wzorca umownego konsument, który pozwie przedsiębiorcę o zwrot niedopuszczalnie zastrzeżonego zadatku lub bezprawnie zatrzymanej zaliczki ma bardzo duże szanse na pozytywne rozstrzygnięcie.
